Mekanik Otomasyonda kullanılan Saha Ekipmanları

Otomasyon ekipmanlarını temel olarak Saha ve Kontrol (DDC) ekipmanları olarak iki grupta toplamak mümkündür. Mekanik sistemde izlenecek ve kumanda edilecek tüm noktalar belirlendikten sonra karşıdaki cihazda istenen bilgiyi verme veya komutu uygulama fonksiyonu mevcut değilse bunun için bir de saha ekipmanı temin edilir. Saha Ekipmanları sahadaki bir bilgiyi (sıcaklık, basınç, nem vb.) okumak veya sahadaki bir duruma/cihaza yön vermek için kullanılabilir.

Sensör (algılayıcı, hissedici) tipine göre bulunduğu ortamdaki belirli bir değeri ölçen ve bu değerin sayısal karşılığını elektriksel bir sinyal tipiyle aktaran cihazlardır. Cihazın kendisi dışarıya analog bir sinyal ürettiği için transmitter (verici) olarak da adlandırılmaktadır. Sinyal tipi aktif sensörlerde voltaj veya akım şeklinde olabilir, pasif sıcaklık sensörleri ise basit dirençlerden oluşmaktadır. Doğru gerilimle beslenen bir mA tipinde bir sensör, hissettiği değere göre daha az veya daha çok akım çekerek (genelde 4-20 mA aralığında) dışarıya bilgi verir. Bu tip sensörler için 2 damarlı kablo yeterlidir. Voltajla sinyal aktarımı ise genelde 0-10 veya 2-10 VDC aralığında yapılmaktadır. Voltajın dışarıdan ölçümü daha kolay olsa da hem uzun kablo mesafesinde voltaj düşümleri oluşmakta hem de en az 3 damarlı kabloya gereksinim duymaktadır.

Sensörler algıladıkları özelliklere göre isimlendirilirler. Tesisattaki suyun veya kanaldan geçen havanın sıcaklığı Sıcaklık Sensörü ile ölçülür. Tesisatta kullanılan sensörler Daldırma Tipi olarak isimlendirilir ve sensörün akışkana doğrudan temasını engellemek için Kovan ile birlikte kullanılır. Dış hava sıcaklığını ölçen sensörler ise dış hava şartlarına uygun özellikte olması gerekmektedir. Havadaki nem oranını ölçmek için Nem sensörü, partikül oranını ölçmek için ise Hava Kalite sensörü kullanılır. Hava ve su için Basınç sensörleri ayrı, Fark Basınç sensörleri ayrıdır. Basınç sensörü doğrudan akışkanın yarattığı basıncı ölçer, bu değer su sistemlerinde yüksek değerlere çıkabilmektedir. Fark basınç sensörünün ise iki girişi bulunur ve ikisi arasındaki bağıl farka göre çıkış üretir. “+” uçta “-” uca göre daha düşük basınç olması halinde basınç farkı “-” değer kabul edilir, 0’ın altındaki değerleri göstermeyen fark basınç sensörleri bu durumdayken çıkış üretmez. Akışkanlar için ayrıca hız veya debi sensörleri de bulunmaktadır. Akışkanın hızının homojen ve düzgün ölçülmesi halinde, hız değeri ölçümün yapıldığı alanla çarpıldığında debi değeri bulunmaktadır. Basınç ve hız/debi ölçümlerinde mümkün olduğunca düz bir kanal veya borudan ölçüm yapılmalıdır, aksi halde oluşan türbülanstan dolayı doğru değer okunamaz.

Anahtarlar (switch) isimlendirilirken ölçüm yaptığı değere ait kelimenin sonuna gelen “stat” ekiyle birbirlerinden ayrılırlar. Sıcaklıkla ilgili olanlar termostat, basınçla ilgili olanlar presostat, nemle ilgili olanlarsa higrostat diye isimlendirilir. Analog değer yerine açık veya kapalı kontak verirler. Ekipman tarafından okunan değerin, ayarlanan set değerinin üstünde veya altında olmasına göre kontak değiştirirler. Donma (düşük sıcaklık) termostatları özellikle sulu serpantinli klima santrallerinde önemlidir, dışarıdan gelen soğuk havanın serpantindeki suyu dondurup genleşmeden dolayı patlamasını önlemek için kullanılır. Yüksek sıcaklık termostatı ise kazan, boyler veya elektrikli ısıtıcı gibi yüksek sıcaklık değerlerine çıkan ve aşırı sıcaktan zarar görme (yanma, patlama gibi) riski bulunan cihazlarda kullanılır. Basınç anahtarları sulu sistemlerde yüksek veya alçak basınçta kontak vermesi için kullanılmaktadır. Fark basınç anahtarı ise iki uç arasında belirlenenden fazla basınç farkı olup olmadığını ölçer. Pompanın veya fanın gerçekten akış sağlayıp sağlamadığını görmek için gereklidir, çünkü kontaktör konum değiştirse de motora elektrik gitmeyebilir veya gitse de çalışmayabilir. Kayışlı fanlarda kayış kopma ihtimaline karşı da faydalıdır. Ayrıca hava filtrelerinin kirlenip kirlenmediğini anlamak için kullanılır, filtrenin giriş-çıkışı arasında fark azsa temizdir, çoksa artık kirlendiği için geçirgenliği azalmıştır. Akış tespiti için fark basınç anahtarı yerine Akış Anahtarı da kullanılabilir.

Mekanik sistemlerde su tesisatında otomatik kontrol gerektiren yerlerde motorlu veya selenoid vana şarttır. Düşük debili ama hızlı ve sadece on/off kontrol gerektiren yerlerde selenoid vana yeterli olabilir, ancak yüksek basınçlı ve debili özellikle oransal kontrol gerektiren noktalarda servo motorlu vana kullanılır. Servo motorlar akıllı kontrole uygun, hassas yön ve konum kontrolü yapılabilen ekipmanlardır. Motorlu vanalarda motorla gövdenin uyumu önemli olduğu ve hem gövde iç yapısı hem de birleşme şekilleri farklılık gösterdiği için gövde ve motor birlikte temin edilir. Farklı marka ve hatta modellerin motorlarıyla gövdeleri genelde birbirine uymaz. Motorlu vananın seçiminde en önemli kriter kvs değeridir. KV değeri 20 °C sıcaklıktaki suyun, 1 Bar basınç kaybı ile belirli bir oranda açık vanadan geçen, m³/saat cinsinden debisi, KVS ise vana tam açık konumu için anlık kv değeridir. Vananın gövde çapı boru çapıyla aynı seçilebilir, ama asıl doğru olanı ihtiyaca (kvs) göre gövde çapını belirlemektir. Gövdeler çapları ve kvs değerleri dışında hareket şekline (lineer/küresel), montaj şekline (dişli/flanşlı) ve yönüne (2yollu/3yollu) göre birbirlerinden ayrılır. Motorlar içinse gövdenin büyüklüğüne göre gücü, besleme voltajı ve kontrol tipi (Yüzer/Oransal) önemlidir.

Uygulama amaçları farklı olsa da aslında küresel vana gövdelerinin motorlarıyla damper motorları özünde aynıdır. Ama damper motorlarının gövdesiyle birlikte temini gibi bir durum yoktur. Havaya yön vermek veya debisini ayarlamak için kullanılan damperlerin tamamında hareket vermek için dışarı doğru uzayan bir mil bulunur. Bu mili kendi içinde sıkıştıran motor döndükçe milin, böylece damperin dönerek açılıp kapanmasını sağlar. Damper motorları için de motorun gücü, besleme voltajı ve kontrol şekli önemlidir. Ancak damper motorlarında kontrol şekil olarak Yay Geri Dönüşlü On/Off seçeneği de sıkça kullanılmaktadır. Yüzer kontrolde açma için bir uca, kapama için bir uca enerji gönderilirken yay geri dönüşlü modelde kapama işlemi için ayrı enerji gerekmez, enerji kesildiğinde motor içindeki yay motoru ters yönde hareket ettirir.